FEATURED STORY: Ika-Pitong Pag-asa ni Soc Amon

 

Huwebes.

Malawak ang puting espasyo sa laptop kong apat na taon na. Kinikindatan ako ng cursor, sabik na maglabas ng letra. Apat na araw na ang nakalipas nung makita ko ang post sa internet tungkol sa short story competition na idinadaos taun-taon. Naghahanap sila ng mga istorya ng buhay na maaaring tumalakay sa mga bagay na nakakapagpainit ng ulo ng karamihan. Yun bang laging paksa sa debate sa eskwelahan, sa kanto, sa Senado, sa telebisyon at kung saan-saan pang lugar na pwedeng mag-usap ang dalawa o karamihan pang mga tao.

Mainit ang hangin na ibinubuga ng electric fan na syang dumadagdag sa pagkabalisa ko. Sabi ng mga newscasters sa paborito kong morning show, maikli lang daw ang summer ngayon at mas matagal ang tag-ulan. Umasa akong sa pagpasok ng Hunyo ay nasa kalagitnaan na ng alpabeto ang pangalan ng mga bagyo. Hindi pala. Marami akong pag-asa sa katawan kaya hindi ko maiwanan ang harap ng laptop. Kailangan kong masimulan ang istorya na due na pagkatapos ng tatlong linggo.

Akala ko madali lang para sa akin ang makakuha ng inspirasyon para sa istorya ko. Nakini-kinita ko ang sarili kong parang nananalamin lang at binubuhos sa pahina ang mga salitang maaaring mag-kwento ng buhay dahil kahirapan ang bumubungad sa akin araw-araw. 

Kapag nakikita ko ang mga kapitbahay ko, hindi ko maiwasang humanga sa tatag nila sa pagharap sa kinasadlakan nila. Maambisyon kasi akong tao kaya kahit sa iskwater na ako nakatira ngayon ay hindi ko hinayaang matulad ako sa mga kapitbahay ko. Ayokong makita ang sarili ko na pagtapak ng singkwenta ay may pitong anak at sandamukal na apo na hindi ko kinayang suportahan. Ayokong tumanda na ang tanging alam sa buhay ay bingo at siesta sa hapon at drama sa telebisyon pagdating ng gabi. Ayokong mamatay at ilibing sa masikip na sementeryo sa kalapit na baranggay na syang pugad ng mga rugby boys at snatcher o minsan pa nga ay mga magkasintahan na walang pera para sa kwarto sa motel. Tagarito ako pero hindi ako kuntento sa buhay na ganito.

Hinayaan kong lumaylay ang ulo ko sa likod ng upuan. Malawak din ang kisame at wala pa rin akong mahagilap na salita. Pinikit ko ang mata ko at sinimulan kong isa-isahin ang mga paksa na gusto kong talakayin sa istorya ko. Umabot ako sa pangalawang bilang ng listahan. Hindi ko kaagad naituloy dahil naalala ko, kaninang umaga, kausap ko si Neng-neng na kapitbahay ko.

Ah, si Neng-neng… Dalawang bahay ang pagitan ng mga bahay namin. Sampung taon na daw sya, sabi nya, nung maalala kong tanungin ang edad nya. Maliit para sa edad nya si Neng-neng, pero tingin ko, angat sya sa iba dahil bukod sa maganda ang kulay nya ay masarap mangusap ang mga mata nya. Bilugan at malaki na may maliit na tusok sa magkabilang dulo. Parang singkit na hindi, sabi ng kapatid ko. Parang pusa, sabi ng iba. Mas gusto ko yung huli. 

Para kasi sa akin, may misteryo sa mga mata ng pusa, na kapag tinitigan ka nila ay malalaman mong may alam sila sa sikreto ng pagkatao mo. Ngunit kapag pinagmasdan nila ang paligid ay maaninag mo ang kuryosidad sa makulay nilang mata. Ganoon ang mata ni Neng, may kuryosidad ng bata at may pag-unawa ng matanda.

Malapit na ang pasukan kaya tinanong ko sya kung anong grade na nya sa pasukan. “Greyd por”. Ah. Inalam ko kung may gamit na sya para sa eskwela. Wala pa. “Wala pa kasing pera si mama, eh.” Sabay ngiti sa akin na may kasamang pag-ngiwi. “May sakit kasi…” dagdag pa ni Neng. “Eh, si papa mo?” tanong ko. “Wala, eh. Bumyahe. Saka wala paring pera yun” sagot niya. 

Hindi ako nakaimik kaagad. Bumalik ako sa nakaraan. Isang dekada at dalawang taon na ang nakalipas. Sampung taon ako, sabik na nagayak para pumunta sa mall. Mamimili kami ng gamit sa eskwela kasama ang mga kapatid ko. Excited ako dahil may bago na naman akong gamit! Pamilyar na pamilyar sa akin ang amoy ng mga bagong gamit. Gustung-gusto ko ang amoy ng notebooks kong Pro-earth. Pati ang makikintab na mongol pencils! At saka ang mga Pentel Color Pastels… Nasa National Bookstore kami, hawak ko ang pulang basket na may laman ng mga sarili kong gamit sa pasukan. Sunud-sunod kami sa pila nila Ate Jane, Kuya Mart, at si Annie, bunso namin. Sa katapat na iskaparate ay namimili si mama ng bag ni Annie. Siya at si Ate Jane na muna ang bibilhan ng bag dahil sa akin mapupunta ang pinaglumaan ni Ate Jane at, sabi ni mama, maaari pa daw gamitin ni kuya yung luma nyang bag dahil hindi pa sira. Ayos lang naman yon sakin dahil yung lumang bag ni ate ay Barbie ang disenyo at kulay pink. Sabi ni Kate, kaklase ko nung grade three, padadalhan daw sya ng mommy nya ng Barbie na bag na galing sa States ngayong pasukan. Ibig sabihin, hindi ako mahuhuli sa uso! 

“ Gagamitin ko yung binigay n’yong bag sakin” sabi ni Neng-neng. Nasa tabi ko ulit siya at nasa harap kami ng bahay naguusap. Nakaupo kami sa may gate namin. Wala na pala ako sa National Bookstore.

 

“Ah, yung Barbie na pink?” tanong ko. “ Oo.”sagot ni Neng-neng na may kasamang ngiti ng pasasalamat. May kasama kasing pag-pikit ang ‘oo’ nya kanina. Ibig sabihin, feel na feel nya.

“ Sabi nga ni mama, ‘buti daw meron na akong bag, kaso wala pa nga lang ilalagay! Haha!” Tumawa si Neng-neng at lumitaw ng maliliit nyang ngipin. Mababanaag mo ang saya sa munti at morenang mukha ni Neng-neng. Pati sa galaw ng lagpas-baba nyang buhok. Mababaw nga lang talaga ang ligaya ng batang gaya ni Neng-neng. Kasya lang sa isang bag. 

“Excited ka na bang mag-aral?” tanong ko ulit sa kanya. Sunud-sunod ang tango na isinagot nya sa akin. “Sabi ni mama, kami daw ang tutulong sa kanila ‘pag laki ko kaya dapat daw akong mag-aral ng mabuti.”

Lumingon ako sa kaliwa kung saan nakagawi ang bahay nila Neng-neng. Natatandaan ko noong una akong pumasok sa bahay nila, sobrang init. Walang kisame ang loob ng bahay nila at apat na dipa lang ang lapad at haba nito. Paglabas mo ay may labahan na gawa sa bitak-bitak na semento. Maputik, ngunit ang bahaging iyon ang nagsisilbing tambayan nila tuwing tanghali dahil sa tindi ng init sa loob ng kabahayan.

Walo silang magkakapatid at pang-pito si Neng-Neng. Pumapasada ng pampasaherong bus ang tatay niya kaya minsanan lang kung umuwi, para na rin makatipid sa pamasahe. Ang alam ko, sa bus na natutulog ang tatay nila Neng upang lumagari ng pasada. Ang nanay naman nya ay nagtitinda ng gulay sa palengke. Disente kung tutuusin ang kabuhayan ng nanay at tatay ni Neng ngunit hindi iyon sumasapat dahil sa laki ng pamilya nila. 

Paglingon ko sa kaliwa ay si Aling Carmen na ang nasa harap ko. Kakatapos lang nyang maglaba at balak nyang mag-siesta sa tapat ng bahay nila. Nakita nya ako at naisip nya sigurong mas masayang makipagkwentuhan. Malaking babae si Aling Carmen, ngunit bagsak na ang katawan. Laylay na ang magkabilang pisngi ng braso, pati na rin ang dibdib nya na kung iisipin mo ay siguradong mayabong noong kabataan pa nya. Kwarenta y tres palang si Aling Carmen. Sa paningin ko ay higit pa ang inedad ng katawan nya dahil sa trabaho at pag-aanak. 

Ngumiti sya at tinanong kung wala akong pasok ng araw na yon. “Wala po” sagot ko. “Mabuti pala ano? May pahinga ka pag linggo.” Komento ni Aling Carmen. Tinapik-tapik nya ang katabi nyang silya bilang pag-alok na tabihan ko sya. Nagpaunlak ako. “Alam mo, sing-edad mo siguro ako nung mabuntis ako kay Tata.” Sabi ni Aling Carmen. Lumingon siya sa padaan na naglalako ng kalamay. Napukaw siya ng sigaw nito.

Carmencita ang pangalan ng panganay ni Aling Carmen. Nahirapan daw si Carmencita na banggitin ang buo n’yang pangalan kaya kapag binabanggit daw ito at tanging ‘Tata’ lang ang lumalabas sa bibig nito. Si Tata. Kalaro ko sya dati noong bagong lipat kami. Mas matanda sya sa akin ng dalawang taon. Dies y nueve na ako at si Tata ay may asawa at anak na ngayon. 

Bumuntong hininga si Aling Carmen sa tabi ko. “ Huwag kang gagaya sa akin… Nag-anak na lang pagkatapos ng high-school. Atat kasi, eh. Kung babalik lang ako sa panahon, hindi ako mag-aanak ng maaga. Hindi kasi uso ‘non ang kundom at pamili planning!” hininaan nya ang huli nyang sinabi. Natawa ako ng bahagya. 

“Mabuti nga kayo ngayon, alam nyo na ang mga ganyan-ganyan. Kami kasi noon, naku, hindi pwedeng pag-usapan ang mga ganyang bagay! Kaya ginawa na lang namin!” Tuluyan ng kumawala ang bungisngis ni Aling Carmen. 

“ Ang inay ko, kapag narinig sa amin ang mga pangalan ng kaklase naming lalaki, papaluhurin kaagad kami non! Eh, paano pa kaya kapag narinig nya kung paano na magusap ang mga kabataan ngayon tungkol sa sex!” dagdag pa ni Aling Carmen. Nakitawa na rin ako sa kanya. 

“Eh, di okay lang po sa inyo na aralin nila Marites at Agnes sa school yung Sex Education?” hirit ko. Napaisip siya. 

“ Hindi naman siguro masama. Nasa high-school naman na sila, eh. Kesa naman kung saan saan pa nila matutunan yon! Maigi na rin na guro ang magturo. Atlis, hindi sila matutulad sa akin.” may himig ng lungkot ang huling tinuran ni Aling Carmen. 

“ Yun ngang ar-ets bil, dapat ipasa na yon! Ang dami na din kaya natin dito sa Pilipinas. Dito pa nga lang satin, eh, masikip na. Paano pa kaya sa buong bansa. Saka tingin ko, uunlad ang bansa natin kapag oonti tayong mga mahihirap. Tignan mo yung mga mayayaman, konti lang sila mag-anak, kaya konti lang din ang maghahati sa pera nila. Eh, tayong mahihirap, isang team ng basketbol kung mag-anak kaya yung kakarampot na kita, kelangang hatiin sa marami! Oh, diba?” May punto naman si Aling Carmen. 

Sabi sa mga balita nitong mga nakaraang araw, mahigpit na ang pagsusulong ng RH bill at kasama na rin doon ang pagda-dagdag ng Sex Education sa curriculum ng mga eskwelahan. Mahigpit din naman itong tinututulan ng simbahan. Hindi ko lang alam kung ang mga taga-simbahan ay may pamilyang gaya nila Aling Carmen. Kung kaya mabubuhay ang simbahan gaya ng buhay ng karamihan sa atin, tututulan kaya nila ang RH bill at Sex Education?

Wala na sa tabi ko si Aling Carmen. Nasa loob ako ng classroom namin sa MAPEH sa fourth year high school. Nagdi-distribute ng condom yung teacher namin, si Mr. Aragon. Nasa mid-thirties na si sir, alam ko. Maitim, matangkad at pwede na. Maraming may crush kay sir dahil “cool” sya. Laki kasi syang US. Inglisero pero pasado ang Filipino. Mas madalas na nya ngayong gamitin ang Filipino, pero kapag ‘he’s making a point’, nagiging bloodbath sa loob ng classroom. Nosebleed ang English ni sir, eh.

“Oh, alam ko, alam nyo na yan.” Panimula ni Mr. Aragon. “ Pati mga babae dapat kumuha.” Nagtawanan ang mga lalaki at na-conscious ang mga babae. Pinasa sa akin ang kahon. Kumuha ako at tiningnan ang tatak. Trust.

“ Now, I’m not telling you to just have sex. But since I know that you, guys, are insatiably curious, I am letting you know that there is a safe way to do it. Girls, you don’t want to be pregnant while attending the prom, do you?” Tinitigan nya ng mariin ang mga babae sa harapan na row.

“And boys, you might as well stick it to where it’s safe. Having a baby when you’re seventeen or eighteen is tough. You’d have to wake in odd hours, change diapers, make baby food, and do lots of stuff that is way more intense than basketball or harder than math. Now, imagine doing that while you’re in highschool.” Mas mariin ang tingin nya sa mga lalaki sa loob ng silid.

“I want to let you know that having sex with someone is more fulfilling if you are with the one you are married to. Because you can be sure that that person will support you no matter what happens in life. This is not to advertise chastity but to explain to you that your body is your responsibility. Whatever you do with it will reflect what you are.” Pakiramdam ko, nasa Marriage Encounter ako na ina-attend-an nila mama at papa. Pero sa tingin ko, tama naman si sir sa mga sinabi nya. 

Pagkatapos ng isang linggo, pinagawa kami ni Mr. Aragon ng project. Magaalaga kami ng itlog. Fresh eggs. Kailangan daw ay tumagal yon ng isang linggo na hindi nababasag. May pirma ang bawat itlog kaya hindi pwedeng palitan. Sa ganoon daw maipapakita kung gaano ka-responsible ang bawat isa sa amin. Mahuhubog daw ang ‘sense of responsibility’ namin. Nagawa ko naman ang pinagawa ni sir, pero hindi nagustuhan ni mama nang umalingasaw sa basurahan ang amoy ng bugok na itlog pagkatapos ng isang linggo. Napapikit ako habang pinapagalitan ni mama. Mabaho rin pala ang responsibilidad. Kaya siguro maraming tumatakas dito.

Pagmulat ko ay mukha na ni Neng-neng ang nasa harapan ko. Bilog na bilog ang mga mata n’ya at nakatitig sa akin. Wala kami sa labas ng bahay, nasa kusina kami. Nakain sya. Nagluto si papa ng sinampalukang manok. May halong bulaklak ng sampaloc kaya talagang lasa ang asim. Kinilig si Neng-neng. “Asim!” sambulat nya habang nakapikit.

Hindi pa rin siguro uso sa edad ni Neng ang hiya kaya pumayag syang makikain sa amin. Wala kasi silang hapunan ngayong gabi. Okay lang naman kasi sobra talaga yung ulam. Saka malaki na kaming magkakapatid, kung sakaling maubusan, matitiis naming ang gutom at iisipin naming mag-ate na nag-after six lang kami. Kumpara sa musmos na isip ni Neng at ng iba pa nyang kapatid na para sa kanila ay ang gutom ay talagang gutom. Kapag walang pagkain, wala talagang pagkain. Mapalad ang ibang bata na may hapunan sa gabing yon kesa sa kanila. Para kay Neng, biyayang maituturing ang isang takal na kanin at isang mangkok na sinampalukang manok. Naisip ko yung bunso nila at yung dalawa pang nasa elementary, tiyak hindi pa rin nakain ang mga batang yon. 

“ Tawagin mo kaya sila Miles, saka si Andeng at Che-Che. Baka hindi pa rin yun mga yon kumakain.” Sabi sakin ni papa, sabay kalabit. Pareho pala kami ng iniisip. Nakatingin lang si Neng, pawisan ang mukha. Nauunawaan ang malasakit na pinapakita ng mga kapitbahay nya. 

Lumabas ako ng bahay at naglakad papunta sa bahay nila Neng-neng. Mahalumigmig na ang hangin. Tumingala ako, walang mga kumikislap. Ibig sabihin, makapal ang ulap sa itaas. Nagbabadya ang ulan. 

Pumasok ako sa may mabatong labahan nila Neng at kinatok ang pintuan nila Aling Carmen. “ Ate, andyan po ba sila Andeng at Che-Che, pati si bunso?” tanong ko kay Aling Carmen pagkabukas nya ng pinto. Nangingitim ang palibot ng mata ni Aling Carmen. “ Pinapasundo po sila ni papa.” Dagdag ko. Umubo muna sya saka tinawag ang tatlong bata. Naintindihan ni Aling Carmen ang intensyon naming at nagpaubaya sya.

“ Ay, hala, tawag daw kayo ni Kuya Nuel.” Udyok ni Aling Carmen sa mga bata. “Wag kayong makulit dun, ha?” Bilin pa nya.

“Salamat, ano, ha?” pagkuway sabi ni Aling Carmen sa akin. “Pasensya na at si Kuya Jojo mo, eh, wala pa. Hindi pa nauwi.” Alam ko na hindi pa nauwi ang asawa nya. Nasabi na sa akin ni Neng-neng kahapon. Hawak ni Aling Carmen ang pulsuhan ko. Nakatingin ako sa kamay nya habang nagsasalita sya. Nanginginig yon.

“ Andeng, mauna na kayo sa bahay. Sabihin nyo, susunod ako.” Sabi ko sa mas panganay sa tatlo. “ Bitbitin mo na si Miles at walang tsinelas.” Dugtong ko, dahil alam kong sanay maglakad ng nakayapak ang bunso nila Aling Carmen na si Miles. Gala din ito kaya madalas ay may sugat sa paa. Hindi na nga lang mas madalas ngayon, siguro ay kumapal na ang kalyo sa paa ng bata at nasanay sa garas ng kalye. Sumasalamin nga talaga sa tao ang pangalan nila.

Nauna na nga sila Andeng, hindi na nagpatumpik-tumpik pa. Gutom na nga siguro.

“Okay lang po yun, ‘te.” Hinawakan ko ang nanginginig na kamay ni Aling Carmen at ginagap ng dalawa kong palad. “Naiintindihan naman po namin…” ngumiti ako upang ipabatid sa kanya na ayos lang ang lahat.

Nangingilid ang luha sa pagal na mata ni Aling Carmen. Habag. Yun ang tangi kong nararamdaman ngayon habang saksi sa kalagayan ng kapitbahay ko. Tuluyan ng umagos ang pait sa hapis na pisngi ni Aling Carmen. Parang kalahati ng timbang nya ang nabawas nung huli ko syang makita. Ang dati’y malaking babae, ngayon ay parang lug-ukin na. Mahigit singkwenta anyos ang tingin ko sa kanya ngayon. Tila ba humahabol na siya sa edad ng nanay nyang si Nanay Medring na ngayo’y nasa sisenta y anyos na. Pinisil ko ang kamay nya. “H’wag na po kayong mag-alala.”  Ngunit tingin ko’y hindi sapat ang mga salitang yon para palubagin ang loob nya. Lumakad na ako palayo sa kanya.

Pumasok ako sa bahay at sumalo sa hapag. Parang isang linya sa kanta: “masdan mo ang mga bata…” Yun nga ang ginagawa ko at hindi ko mapigilan ang sarili kong tuluyang maawa. Pumasok ako sa kwarto at sumilip sa bintana. Natagiti. Mabini ang patak ng ulan, gaya ng luha ko. Dahan-dahan ang pagpatak. Tila sinasanay ng bawat luha ang sarili nila sa aking pisngi. Hinahagod at ninamnamnam ang balat ko. Nalasaan ko ang luha ko. Maalat. Kasing-alat ng kalagayan ng mga batang kinupkop namin ngayong gabi. Pinilit kong pigilan ang hikbi na kumakawala sa lalamunan ko. Ngunit hindi kinaya ng labi kong sarhan ang sigaw ng pagkatao ko. Ang drama ko naman, baka mahuli ulit ako ni ate sa ganitong sitwasyon. Isang taon kong dadanasin ang hirap na mabigyan ng palayaw na “best-actress”. 

Inihilig ko ang ulo ko sa bintana ngunit nangawit ako. Yumuko ako at pinatong ang ulo ko sa pasamano ng bintana. Malamig at basa na ang hangin sa labas. Hindi ko alam kung luha ko ang tumutulo o nababasa na ako ng ulan galing sa labas. Wala na akong pakialam. Tuluyan na akong dinalaw ng antok. 

Nakakapagod ang ganito. Nakakahilo…

Basa ang pakiramdam ng mukha ko.

Maasim.

Nagising ako sa harap ng laptop. Naghalo ang laway at luha sa mukha ko. Kinapa ko ang loob ng bag ko kung merong pwedeng pamunas sa mukha. Wala. Badtrip. T-shirt na lang.

Hinarap ko ang laptop pagkatapos kong tanggalin ang namuong muta sa mata ko. Hindi ko alam kung gaano ako katagal nakatulog. Pagtingin  ko ulit sa laptop ay nang-aanyaya na ang kindat ng cursor sa pahina ng Microsoft Word. Alam ko, may maisusulat na ako. Nagtipa ako. 

Shit, wala pala. Hindi ko na maalala.

Sabado ng umaga. Maagang-maaga. Ginising ako ni papa. “Patay na si Ate Carmen mo.”  Sabi nya.

Sabado ng gabi. “Nakunan daw yan nung isang araw, eh. Hindi na kinaya ng katawan.” Tumango ang sinabihan. “Kaya pala...”

Kaya pala.

Kausap ko lang si Neng-neng kahapon. Tinanong ko sya kung may gamit na sya sa eskwela. Wala pa. Hindi ko natanong kung kamusta na ang nanay nya. Nagkausap kami ni Aling Carmen nitong huling Martes ng gabi. Hinawakan nya ang kamay ko, nanginginig sya non. Hindi man lang ako nagtanong. Bakit hindi ako nagtanong? Bakit si Neng-neng ang lagi kong tinatanong?

Ayon sa mga usisero’t usisera, nabuntis ulit si Aling Carmen, umalis si Kuya Jojo para daw pumasada. Pero bago umalis, sinabihan si Aling Carmen na ipalaglag na ang bata dahil di na nila kakayanin pa ang isa pang anak. Sabi ni Nanay Medring, sana daw inisip yon ng walanghiyang si Kuya Jojo bago nya parausan si Aling Carmen. Lasing lagi si Kuya Jojo kapag nasa bahay nila kaya wala siguro sa huwisyo. Hindi daw pumapayag si Kuya Jojo kapag ayaw ni Aling Carmen na magsiping sila. Iyon lang daw ang kwenta ni Aling Carmen sa buhay. Hayop nga daw talaga si Kuya Jojo.

Tuloy ang tong-its sa paligid ng bahay nila Aling Carmen. Nandoon ang walo nyang anak at ang nanay nya. Hindi pa nagpapakita si Kuya Jojo. Wala nga sigurong balak. Sana naging teacher ni Kuya Jojo si Mr. Aragon nung highschool, para naman nahubog ang “sense of responsibility” nya. Sayang.

Magkatabi kami ni Neng-neng sa monobloc. Yakap-yakap ako ni Neng-neng kahit maalinsangan ang hangin. Mainit at malagkit ang pakiramdam ko ngunit alam ko na mas matindi and dinaranas ngayon ng munti kong kaulayaw sa araw-araw. Sapat lang siguro na kabayaran ang yakap na ‘to sa walang sawang pag-sagot ni Neng-neng sa mga tanong ko. Walang tanong na namamagitan samin ngayon. Tanging hikbi nya at ng kalapit na sila Andeng, Che-Che, Maritess, Agnes, Jepoy at Jelo. Nakatulog na si Miles kaya ipinasok na ito ni Nanay Medring. Nasa kaliwa ko si Tata, karga ang anak nyang isang taong gulang. Nag-to-tong-its ang asawa nitong si Bryan. Nakisali na rin si Nanay Medring. May balak kaya si Nanay Medring na ibili ng gamit sa National Bookstore ang mapapanalunan nya sa tong-its? Magagamit pa kaya ni Neng-neng ang pink na bag na binigay namin sa kanya para ngayong pasukan? 

Hindi ko magawang tanungin si Tata tungkol sa kapatid nya. Alam kong may iba rin syang alalahanin. May pamilya na sya. May dapat na syang paglaanan ng sarili nyang panahon. 

Nagawi sa kabaong ang tingin ko. Nakalagay sa ibabaw ang litrato ni Aling Carmen nung sya’y bata-bata pa. Nakaukit ang kuryusidad sa matang kasinghugis ng mata ng ika-pito nyang anak. Ang sinasabi n’yang pag-asa nila. Ang mag-aangat sa kahirapan at tutulong sa oras na lumaki na sila. Sana nga lang, hindi binibigyan ng magulang ng ganoong responsibilidad ang mga anak nila. Mabigat yon, dahil sa musmos nilang isipan ay dinadala na nila ang ganong kabigat na pasanin. Doon nagsisimula ang pagtanda. Mas mabilis nilang nakakalimutan ang pagka-bata nila.

Para tuloy pantapal ang kabataan ngayon. Sila ang aayos sa kabulastugan na ginawa ng magulang noon. Pinag-aaral nga lang ba ang mga anak ngayon para sa pag-unlad ng magulang o para sa pag-unlad ng sarili nya? Leverage, ‘ika nga nung TV series sa US.

Tiningnan ko ang magkakapatid. Nasabi kaya ni Aling Carmen kina Maritess at Agnes na okay lang na pag-aralan ang tungkol sa sex ngunit huwag itong gagawin sa hindi takdang panahon? Napaalalahanan kaya nya ang iba pa nyang anak na huwag tularan ang mga desisyon nya sa buhay? Tulad noong dies y nueve pa lang ako. Dalawang taon na ang nakalipas nung ipaalam sa akin ni Aling Carmen na mali ang desisyon nya na mag-anak nang maaga. Sana nasabihan ng mas maaga pati si Tata.

Bumabaha ng alaala sa utak ko at hindi ko maiwasang isipin kung papaano na ang buhay nila Neng-neng at ng mga kapatid nya. Aampunin kaya sila ng simbahan? Pro-life naman sila. Bubuhayin naman siguro nila ang mga batang ‘to dahil sila na mismo ang nagsabing mag-parami tayo. Sila naman mismo ang nagturo kanila Aling Carmen at Kuya Jojo na okay lang magparami. Sabagay, malaki naman ang simbahan, marami ang pwede nilang patirahin sa ilalim ng pamamalakd nila. Makikita kaya nila ang pamilyang ito sa dinami-rami ng pinagkakaabalahan nila pati na ng gobyerno?

Pero habang naghihintay sa aksyon ng mga dapat umaksyon, paano na kaya ‘to? Hindi naman araw-araw ay sumusobra ang lutong ulam ni papa.